ԹԱԴԵՈՍ ԵՎ ԲԱՐԹՈՂԻՄԵՈՍ ԱՌԱՔՅԱԼՆԵՐԻ ՔԱՐՈԶՉՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԵՎ ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՍ 1 - Temas Espirituales - Catálogo de archivos

Հայ մեծ երախտավոր Մովսես Խորենացու օգտագործած աշխատությունների հեղինակների ընդարձակ ցանկում հանդիպում է Ափշադար դպրի որդի Ղեբուբնայի (իմա՛ Լաբուբնայի) անունը: Պատմահոր հաղորդման համաձայն՝ սա ազգությամբ ասորի էր և հայոց Աբգար թագավորի դիվանադպիրը, որը գրի էր առել Աբգար և Սանատրուկ թագավորների օրոք տեղի ունեցած իրադարձություններն ու անցքերը և դրել Եդեսիայի դիվանում: Պատմիչը հավաստում է, որ դեռևս հինգերորդ դարում Լաբուբնայի գործը պահպանվել էր Եդեսիայի դիվանում: Սակայն հիշյալ ասորի հեղինակը, բացառությամբ Խորենացու, չի հիշատակվում ո՛չ հայ և ո՛չ էլ օտարազգի հեղինակների կողմից՝ ժամանակին պատճառ դառնալով, որ որոշ ուսումնասիրողներ մեկ անգամ ևս կասկածի տակ առնեն հայոց պատմահոր երկի արժանահավատությունը: Սակայն XIX դարի 60-ական թվականներին Սբ. Էջմիածնի «Ճառընտիր»-ներից մեկում հայտնաբերվեց մի փոքրիկ աշխատանք, որը կրում էր «Թուղթ Աբգարու թագավորին Եդեսեայ քաղաքի, որ թարգմանի յԱսորի լեզու Ուռհայ, որդւոյ Մանովայ»: Նշված ձեռագիրը մեկ անգամ ևս ցույց տվեց Մովսես Խորենացու՝ որպես պատմիչի, բարեխղճությունը, ինչպես նաև աներկբայելի դարձրեց Լաբուբնա պատմիչի և արքունի դպիրի գոյության փաստը:
Լաբուբնայի գրվածքի համաձայն՝ Հունաց, այսինքն՝ Սելևկյան տոմարի 343 և մեր թվականության 32 թվականին, երբ Ասորվոց Միջագետքում թագավորում էր Մանովայի որդի Աբգարը, նա 32 տարի թագավորելուց հետո՝ տրե ամսի 12-ին, արքունի գործերով իր թագավորության գլխավորներից և պատվականներից Ռաբիհաբին (իմա՛ Մարիհաբ, ինչպես երևում է հետագա շարադրանքից) և Շամշագրամին, ինչպես նաև հավատարիմ (վասալ) Անանին նամակներով ուղարկում է Ելևթրոպոլիս քաղաքը (ասորերեն՝ Բեթքուբրի)՝ Տիբերիոս կայսեր հազարապետ և Ասորիքի, Փյունիկիայի ու Պաղեստինի կառավարիչ Սաբինոս Եվստորգիոսի մոտ: Վերջինս նրանց ընդունում է խնդությամբ և մեծ պատիվներով ու համապատասխան նամակներով ետ ճամփում: Աբգարի բանագնացները գալիս են Երուսաղեմ, այստեղ տեսնում Քրիստոսին ու մեծապես ուրախանում՝ իրենց ուղեկիցների հետ միասին: Նրանք միաժամանակ ականատես են լինում այն բանին, թե ինչպես հրեաները կամենում էին վնասել Նրան, իսկ բազմությունը հետևում էր Քրիստոսին և հավատում Նրա վարդապետությանը: Այն ամենը, ինչ թագավորի բանագնացները տեսնում են Քրիստոսի գործունեության հետ կապված, Անանը գրի է առնում, որից հետո պատվիրակությունը վերադառնում է Ուռհա քաղաք, ներկայանում թագավորին և նրան մատուցում թղթի պատճենը՝ պատմելով Երուսաղեմում Քրիստոսի կատարած գործերի մասին:
Լսելով իր բանագնացներին՝ Աբգարը մեծապես զարմանում է և ասում իր իշխանավորներին. «Այս զօրութիւնք ոչ են մարդկան, այլ Աստուծոյ. քանզի չիք ոք ի մարդկանէ, որ կարէ յարուցանել զմեռեալս, բայց միայն Աստուած»: Նա կամենում է անձամբ գնալ Պաղեստին և սեփական աչքերով տեսնել Քրիստոսին ու Նրա հրաշագործությունները, սակայն, քանի որ իր իշխանության ներքո չէր այդ երկիրը, և նրա գալուստը կարող էր թշնամության պատճառ լինել, հրաժարվում է իր ուղևորությունից և Անանի ձեռքով նամակ է ուղարկում Քրիստոսին: Անանն արեգ ամսի 14-ին Ուռհայից մեկնում է և Երուսաղեմ է ժամանում ահեկի ամսի 12-ին՝ չորեքշաբթի օրը: Նա գտնում է Քրիստոսին հրեից քահանայապետ Գամաղիելի տանը և Նրան ընթերցում Աբգարի նամակը, որով նա հայտնում էր, թե ինքը, լսելով Հիսուսի հրաշագործությունները, բուժումները, հավատում է, որ Նա Աստված է և Աստծո որդի՝ երկնքից իջած երկիր: Միաժամանակ Աբգարն աղերսանքով խնդրում էր, որ Քրիստոսը գա Ուռհա՝ բուժելու նրան ցավերից և հիվանդությունից: Իմանալով նաև, որ հրեաները տրտնջում են Նրանից ու հալածում, կամենում են Նրան ոչնչացնել՝ առաջարկում էր գալ իր փոքրիկ և վայելուչ քաղաքը, որտեղ նրանք կարող էին միասին խաղաղությամբ բնակվել:
Հիսուս Քրիստոսն ընդունում է նամակը և ասում Անանին, որ նա տեղյակ պահի Աբգարին, թե՝ «Երանի է քեզ, զի հաւատացէր յիս մինչև տեսեալ քո զիս. զի այսպէս գրեալ է վասն իմ, զի որք տեսանեն զիս, ոչ հաւատան, և որք ոչ տեսանեն, հաւատասցեն»: Քրիստոսը միաժամանակ հայտնում է, որ համբարձվելուց հետո Նա Իր աշակերտներից մեկին կուղարկի թագավորին բուժելու, ինչպես նաև նոր վարդապետությունը քարոզելու, որով և «քաղաքդ քո օրհնեալ լիցի, և թշնամի մի՛ տիրեսցէ դմա յաւիտեան»: Լսելով Հիսուսի պատասխանը՝ Անանը նկարում է Նրա պատկերն ընտիր բուսաներկերով և բերում Աբգարին, որն այն դնում է իր ապարանքի սեփական սենյակում: Շատ չանցած՝ Քրիստոսը խաչվում է, համբարձվում երկինք՝ Հոր մոտ, և տասներկու առաքյալներից Թումասը (Թովմասը) յոթանասուներկու առաքյալներից Ադդեին (իմա՛ Թադեոսին) ուղարկում է Աբգարի մոտ: Վերջինս, ժամանելով Ուռհա, գալիս է հրեա Տուբիայի տուն, որը ծագումով Պաղեստինացվոց աշխարհից էր: Շատ շուտով ամբողջ քաղաքը տեղեկանում է նրա գալստյան մասին: Թագավորին այդ լուրը հաղորդում է Աբդեի որդի նախարար Աբդիուն: Աբգար արքան, լսելով նրա բժշկության մասին, հավատում է, որ նա Հիսուսի ուղարկած աշակերտն է: Ուստի իր մոտ կանչելով Տուբիային՝ առաջարկում է նրան պալատ բերել՝ իրեն բուժելու ցավերից և հիվանդությունից: Տուբիան թագավորին է ներկայանում առաքյալի հետ մեկտեղ, որը գիտեր, որ Աստծու զորությամբ կարող է թագավորի կամքը կատարել: Առաքյալի պալատ մուտք գործելիս տեսիլք է երևում Աբգարին, և նա անմիջապես երկրպագում է նրան՝ զարմանք պատճառելով իր շրջապատին, որին տրված չէր տեսնելու այդ տեսիլքը: Թագավորի այն հարցին, թե Ադդեն Հիսուսի ուղարկած աշակերտն է, առաքյալը դրական պատասխան է տալիս և ասում, որ եթե նա հավատա Քրիստոսին ամբողջ սրտով, նրա ամեն մի խնդրանքը կիրականանա: Իր հերթին Աբգարն էլ հայտնում է, թե ինքն այնպես է հավատացել Քրիստոսին, որ կամենում էր զորքով գնալ և պատժել Նրան խաչող հրեաներին, սակայն ետ է կանգնել իր մտքից Հռոմեական կայսրության պատճառով, որովհետև խաղաղության ուխտ կար ինչպես իր և Տիբերիոս կայսեր, այնպես էլ իրենց հայրերի միջև:
Քրիստոսին հավատացած Աբգար թագավորին բուժում է առաքյալը: Վերջինս իր հրաշագործությունները շարունակում է ամբողջ քաղաքում՝ բուժելով հիվանդներին և քարոզելով Աստծո խոսքը: Թագավորը հրամայում է Ադդե առաքյալին արծաթ, ոսկի և բազում պարգևներ տալ, որից նա հրաժարվում է՝ ասելով. «Զիարդ կարասցուք առնուլ զոր ինչ ոչ է մեր, զի ահա որ ինչ մերն էր՝ թողաք ըստ պատուիրանին Տեառն. զի առանց քսակի և առանց մախաղի բարձեալ զխաչ ի վերայ ուսոց մերոց հրամայեաց մեզ քարոզել զաւետարանն իւր ընդ ամենայն տիեզերս, այն որ ամենայն արարածք իմացան և չարչարեցան ի խաչելութեան նորա, որ եղև փոխանակ մեր ի փրկութիւն ամենայն մարդկան»: Առաքյալը Քրիստոսի կատարած սքանչելիքների մասին Աբգարին պատմում է բոլոր իշխանների ու նախարարների, թագավորի մայր Ավգուստինիայի, կնոջ՝ Միհրդատի դուստր Շղամաթեի ներկայությամբ, նաև՝ թե ինչպես, Նրա զորությամբ, ինքը բուժել է Աբգարին, թագավորության երկրորդ Աբդեի որդի Աբդիուին և այլն:
Առաքյալի քարոզի ազդեցությամբ ոչ միայն Աբգարը, որ արդեն ընդունել էր նոր հավատը, այլև նրա կին Շղամաթեն, Փոկրը, Աբեդ-Շեմը, Շամշագրամը, Աբդիուն, Ազին, Բարքազաբան և շատ ուրիշներ հավատում են Քրիստոսին: Դրանից հետո թագավորը կարգադրում է Աբդեի որդի Աբդիուին, որի ոտքն առաքյալը բուժել էր դաժան ցավից, քարոզի կանչել քաղաքի ողջ ժողովրդին՝ կանանց և տղամարդկանց, Բեթբարա կոչված տեղը՝ Աբդեխեի որդի Ավիդեայի տան մոտակայքում, որպեսզի լսեն նոր վարդապետության քարոզը: Մեծ բազմություն է հավաքվում, որոնց մեջ էին նաև Ավիդան և Ղաբբուն, Խափեսը և Բարքազաբան, Ղուբուբնան, Խոսրովը և Շամշագրամը՝ իրենց մեծամեծ ընկերներով և նախարարներով, ամբողջ զորքը, արհեստավորությունը, հրեաներ և հեթանոսներ՝ քաղաքից, և օտարներ՝ այլ աշխարհներից, մծբնացիներ և խասունացիներ՝ Միջագետքի տարբեր տարածքների բնակիչների հետ: Ադդեի քարոզի ազդեցությամբ հավաքվածների մեծ մասն ընդունում է նոր կրոնը, և սակավներն են, որ լքում են հավաքատեղին: Սակայն վերջիններիս մի մասն էլ, շատ չանցած, հավատում է Քրիստոսին: Քրիստոսին երկրպագում են Աբգար արքան, նրա որդի Մայանուն, մայրը՝ Ավգոստինեն, և թագուհի Շղամաթեն (Շղամաթը): Աբգարն առաքյալին իրավունք է տալիս ժողովրդի համար եկեղեցիներ կառուցելու, որտեղ որ նա կամենա, քարոզել ամենուրեք, իսկ ովքեր կկամենային դառնալ Ավետարանի քարոզիչներ և ուսուցիչներ, արժանանալու էին արքայական պարգևների: Թագավորը խոստանում էր հոգալ եկեղեցու հոգսերը, կարգադրում էր, որ առաքյալի խոսքը տիրի և իշխի քաղաքում: Առաքյալը կարող էր արքունիք մուտք գործել առանց նվիրակի:
Ադդեն եկեղեցի է կառուցում, որտեղ պատարագ է տրվում իշխանավորների և քաղաքի բնակչության համար: Քաղաքի Շավիդա և Աբեթնաբու գլխավոր քրմապետերը՝ իրենց ընկերներ Պերոզի և Դանկովի հետ, հավատում են Քրիստոսին և մկրտվում առաքյալի կողմից: Նոր կրոնն ընդունում են անգամ կտավավաճառ հրեաները: Ըստ որում՝ այս ամենը կատարվում էր կամովի՝ առանց բռնությունների: Նոր վարդապետությունը, ըստ Լաբուբնայի, տարածվում է ամբողջ Միջագետքում, իսկ թագավորի կերպասագործ և խույրաքանդակ Ադդեն, Փղոտը, Բարշղաման, Բարսեմիան իրենց ընկերներով հարում են Ադդե առաքյալին, որն էլ նրանց հոգևոր հովիվներ է կարգում: Եկեղեցիներ են կառուցվում քաղաքի շրջակայքում, և շատերն Ադդեից քահանայական ձեռնադրություն են ընդունում: Նոր հավատը տարածվում է նաև Ասորեստանում (իմա՛ Ադիաբենե), որի Ներսեհ թագավորը խնդրում է Աբգարին, որ Ադդեին իր մոտ ուղարկի՝ նրան տեսնելու և լսելու համար կամ էլ տեղյակ պահի, թե ինչ է արել նա Ուռհայում: Ասորեստանի Ներսեհ թագավորը, տեղեկանալով Աբգարից առաքյալի կատարածների մասին, մեծ ցանկություն է ունենում Ադդեին տեսնելու:
Աբգար թագավորը, չկարողանալով գնալ Պաղեստին՝ պատժելու Քրիստոսին խաչած հրեաներին, նամակ է ուղարկում Տիբերիոս կայսերը, որ նա պատժի հրեաներին՝ իրենց արածի համար: Դրան ի պատասխան՝ կայսրը հայտնում է, որ դրա մասին իրեն տեղյակ է պահել նաև եպարքոս Բղանոսը, բայց ապստամբ իսպանացիների պատճառով չի կարողացել Քրիստոսի վրեժը լուծել: Սակայն խոստանում է մի հարմար ժամանակ հրեաներին պատժել՝ օրենքը խախտելու համար: Կայսեր նամակն Աբգարին բերեց Արտեդիաս դեսպանը, որը մեծամեծ պատիվներով ընդունվեց նրա կողմից: Վերադառնալով Ուռհայից՝ նա գալիս է Նութիկոնթա, որտեղ գտնվում էր կայսեր երկրորդ Կլոդիոսը (Կլավդիոսը): Այստեղից նրանք գնում են Արատիկե, որտեղ գտնվում էր Տիբերիոս կայսրը, և Արտեդիասը (տեքստում՝ Արիստիդես) կայսրին տեղեկացնում է Ադդեի կատարածների մասին: Կայսրը պատերազմի ավարտից հետո կարգադրում է սպանել Քրիստոսի խաչելության մեջ դեր խաղացած շատ հրեաների, որը մեծ ուրախություն է պատճառում Աբգարին:
Կարգադրելով գործերն Ասորվոց Միջագետքում՝ Ադդե առաքյալը գնում է Արևելից կողմերը՝ Ասորեստան՝ ուսուցանելու և քարոզելու նոր վարդապետությունը, կառուցելու եկեղեցիներ այդ շրջաններում: Նա եպիսկոպոս է կարգում կերպասագործ Ադդեին, երեց՝ Փղոտին, և սարկավագ՝ Աբրշղամային: Հավաքված նախարարների ներկայությամբ, որոնց մեջ էին քաղաքի գլխավորներ Ձատեի որդի Բարքազաբան, Բարշամշայի որդի Մարիհաբը, Պատիկի որդի Անական և շատ ուրիշներ, Ադդե առաքյալը նրանց խորհուրդներ է տալիս, հորդորում ամուր մնալ Քրիստոսի հավատին՝ շարունակելով ծանոթացնել նոր վարդապետությանը: Իմանալով, որ առաքյալը պատրաստվում է իրենց քաղաքը թողնել, բոլորը տրտմում են և վշտանում, իսկ Աբգար թագավորը կարգադրում է նրան բազում կարասի տանել: Սակայն Ադդեն, այդ տեսնելով, Աբգարին լուր է ուղարկում՝ ասելով. «Եթէ ոչ ի գալստեան իմում առի ինչ ի քէն, և ոչ առնեմ յիս սուտ զպատուէրն Քրիստոսի, որ ասացն ցմեզ, թէ մի առնուցուք ինչ յումեքէ, և մի ստանայք ինչ յաշխարհիս յայսմիկ»: Առաքյալը ևս երեք օր շարունակում է քարոզը և այնուհետև ուղևորվում Արևելից կողմեր: Նրան ճանապարհում են մեծ թվով մարդիկ մարերի ամսի 14-ին՝ հինգաշբթի օրը: Նրա հեռանալը մեծ վիշտ է պատճառում ոչ միայն քրիստոնյաներին, այլև հեթանոսներին ու հրեաներին: Իսկ ամենից շատ տրտմության մեջ էր Աբգար արքան: Պատմիչի խոսքերով՝ Աբգարը հրաժարվում է անգամ թագավորության պատվից:
Ադդե առաքյալի գնալուց հետո տեղում առաջնորդ, հրամանատար և ժառանգորդ է մնում Ադդե եպիսկոպոսը, որին հնազանդվում են ամբողջ Միջագետքը և Արևելից կողմերը: Ուռհան մի տեսակ մայրաքաղաք է դառնում Արևելից կողմերի համար, քանի որ այնտեղ քարոզվել էր Քրիստոսի Ավետարանը, և առաջինը շինվել էր քրիստոնեական եկեղեցի, և Արևելից կողմերի եպիսկոպոսները ձեռնադրվում էին այնտեղ ու ենթարկվում Ադդե առաքյալին:
Որոշ տարիներ անց մահացավ Աբգար թագավորը, և իշխանության գլուխ եկավ նրա որդիներից մեկը՝ մի չար և անօրեն անձնավորություն, Ավետարանի քարոզչության հակառակորդ, որի անունն ինչ-ինչ պատճառներով պատմիչը չի հիշատակում: Նա Ադդե եպիսկոպոսից պահանջում է իր համար ոսկեղեն խույր պատրաստել, ինչպես արել էր իր նախնիների համար: Ադդեն հրաժարվում է, որից կատաղած գահակալը կարգադրում է ջարդել եպիսկոպոսի սրունքները հենց եկեղեցում, երբ նա Աստծու խոսքն էր բացատրում ժողովրդին: Մահանալուց առաջ նա երդվեցնում է Փղոտին և Աբշղամին, որ իրեն թաղեն եկեղեցում, որտեղ նա մահացել է ճշմարտության համար: Վերջիններս նրան հողին են հանձնում եկեղեցու ներսում՝ միջին դռնից այն կողմ: Ադդեի, փաստորեն, սպանությունը մեծ վիշտ է պատճառում բոլորին. «Եղև սուգ և տրտմութիւն յորժամ վախճանեցաւ բարիօք վկայութեամբ Ադդէ առաքեալ վարդապետն նորա ի ձեռաց ամբարշտաց ի կողմանս արևելից»: Եվ քանի որ Ադդե եպիսկոպոսը, ոտները ջարդվելուց հետո՝ շատ չանցած, մահացավ և չկարողացավ ձեռնադրել Փղոտին, վերջինս ձեռնադրություն ընդունեց Անտիոքի Սրապիոն եպիսկոպոսի կողմից, որին ձեռնադրել էր Հռոմ քաղաքի եպիսկոպոս Զեփրիանոսը, որն էլ իր հերթին քահանայությունը ստացել էր Սիմոն վեմից: Սիմոնը ձեռնադրվել էր Քրիստոսից և 25 տարի եպիսկոպոսել Հռոմում Տիբերիոս կայսեր օրերում: Իսկ այս ամենն Ուռհա քաղաքում գրի է առնում Ղաբուբնան, որն Անակի որդին էր՝ թագավորի դպիր Աբդաշարադի թոռը:
Մենք բավական մանրամասնորեն մատուցեցինք Լաբուբնայի գրվածքի բովանդակությունը, որպեսզի պարզ դառնա, որ «Ճառընտիր»-ում պահպանված թարգմանությունը, բացառությամբ խորագրի, որևէ ձևով չի հիշատակում Աբգարի Հայոց թագավոր լինելը, և Ադդեի գործունեությունը, փաստորեն, ավարտվում է Ասորեստանում կատարած քարոզչությամբ: Լաբուբնայի հիշյալ գրվածքը նույնապատում ձևով տեղ է գտել նաև Եվսեբիոս Կեսարացու աշխատության մեջ, սակայն միանգամայն այլ լույսով է ներկայանում պատմահայր Մովսես Խորենացու «Պատմութիւն Հայոց»-ում: Նախ և առաջ Աբգար թագավորը ներկայանում է որպես Հայոց արքա, իսկ Հիսուսին՝ Երուսաղեմ մուտք գործելու ժամանակ այցի եկած պատվիրակները՝ հայ իշխաններ: Երեք հեղինակներն էլ միասնական են այն հարցում, որ Հիսուսը, չկարողանալով Եդեսիա գալ, խոստանում է Աբգար արքայի մոտ ուղարկել Իր աշակերտներից մեկին, որը պետք է նրան բուժեր և միաժամանակ ճշմարիտ հավատը քարոզեր: Սակայն արդեն վերջին տեղեկության մեջ նկատվում է անհամապատասխանություն Լաբուբնայի և մյուս հեղինակների միջև: Ասորի հեղինակի համաձայն՝ Հիսուսի պատասխանը եղել է բանավոր, սակայն Եվսեբիոսը և Մովսես Խորենացին հավաստում են Հիսուսի՝ Աբգար թագավորին ուղարկած նամակի գոյությունը: Ավանդական այս պատմությունը, որին մենք դեռ կանդրադառնանք, մեր առջև հարուցում է մի շարք կնճռոտ խնդիրներ: Ինչպես ժամանակին նշել է երջանկահիշատակ Մաղաքիա Օրմանյանը, Լաբուբնայի պատմությունը ստուգության նշաններից զուրկ է, իսկ Աբգարի Հայոց թագավոր լինելը կարծես թե չի հաստատվում օտար աղբյուրներով և ժամանակակից պատմագիտական ուսումնասիրություններով:
Լաբուբնա դպիրի հաղորդած պատմությունը, որը վերը մենք ներկայացրինք, պատմահոր մոտ ստացել է Լաբուբնային անհայտ շարունակություն: Մովսես Խորենացին հայտնում է, որ Քրիստոսի խաչվելուց ու հարություն առնելուց հետո Թովմասը յոթանասուն (Լաբուբնայի մոտ՝ յոթանասուներկու) առաքյալներից Թադեոսին ուղարկում է Եդեսիա՝ Աբգար թագավորին բուժելու: Սա գալիս է Բագրատունյաց ազգից հրեա իշխան Տուբիայի տուն, և շուտով նրա համբավը տարածվում է ամենուր: Աբգար թագավորը նրան հրավիրում է արքունիք: Երբ Թադեոս առաքյալը մտնում է Աբգարի մոտ, տեսիլք է երևում Աբգարին, և նա խոնարհվում է առաքյալի առաջ ու երկրպագում նրան: Թագավորին շրջապատողները, որոնց ի վերուստ տրված չէր տեսիլքը դիտելու շնորհը, թագավորի վարմունքից խիստ զարմանում են: Աբգարը հետաքրքրվում է եկվորից, թե նա իրո՞ք Հիսուսի աշակերտն է և թե կարո՞ղ է իրեն բուժել, որին ի պատասխան՝ առաքյալը թագավորին համոզում է, որ եթե նա հավատա Քրիստոսին, ապա կբուժվի: Թադեոսը բուժում է ոչ միայն թագավորին, այլև շատ շատերի, որի շնորհիվ հավատացյալների թիվը խիստ աճում է, իսկ կռապաշտական տաճարների դռները՝ փակվում: Առաքյալն Ադդե անունով մի մետաքսագործի ձեռնադրում է և թողնում Եդեսիայում, իսկ ինքն ուղևորվում է Աբգարի քեռորդի Սանատրուկի մոտ: Պատմիչի խոսքերով՝ Աբգար թագավորն անգամ նամակ է գրում Տիբերիոս կայսերը՝ խնդրելով նպաստել քրիստոնեության տարածմանը, սակայն վերջինս պատասխանում է, որ դրա իրավունքն ունի սինկլիտոսը, որն էլ սակայն մերժում է այն: Այսուհանդերձ, համաձայն Մովսես Խորենացու երկի, Տիբերիոսը հրաման է տալիս, որ ցանկացողները կարող են հավատալ նոր վարդապետությանը՝ խոստանալով իսպանական պատերազմից հետո հարցը քննարկել և արժանին հատուցել նրանց: Աբգար թագավորն իր հերթին թուղթ է ուղարկում Տիբերիոսին և նամակներ առաքում Ասորեստանի թագավոր մանկահասակ Ներսեսին ու պարսից Արտաշես թագավորին, սակայն մինչ պատասխանները ստանալը՝ վախճանվում է՝ 38 տարի թագավորելուց հետո:
Պատմիչի մեկ այլ տեղեկությունից պարզվում է, որ Աբգարի մահից հետո Հայոց թագավորությունը բաժանվում է երկուսի, որի արդյունքում Աբգարի անանուն որդին թագավորում է Օսրոյենե-Եդեսիայում, իսկ քեռորդի Սանատրուկը՝ Հայքում, այսինքն՝ Մեծ Հայքի թագավորությունում: Հենց Սանատրուկի օրոք էլ Թադեոս առաքյալը գալիս է Հայաստան, և վերջինիս քարոզի ազդեցությամբ թագավորն ընդունում է նոր հավատը: Սակայն վախենալով իր նախարարների վրեժխնդրությունից՝ ետ է կանգնում քրիստոնեությունից և սպանել տալիս թե՛ առաքյալին և թե՛ նրա հետ եկածներին՝ Շավարշան գավառում, որը միջնադարում առավել հայտնի էր Արտազ անունով: Համաձայն ավանդական պատմության՝ քարը պատռվում է և ընդունում նահատակ առաքյալի դիակը: Իսկ նրա աշակերտներին թաղում են դաշտում: Մարտիրոսանում է նաև Սանատրուկի դուստր երանելի Սանդուխտ կույսը, որը հավատացել էր Քրիստոսին և ոչ մի կերպ չէր համաձայնվում թողնել քրիստոնեությունը: Պատմվում է նաև այն մասին, թե ինչպես է առաքյալի Ադդե աշակերտը զոհ դառնում Աբգարի որդուն: Վերջինս Ադդեից պահանջում է բեհեզից և ոսկուց խույր պատրաստել, որին ի պատասխան՝ նա հայտարարում է, թե իր ձեռքերը Քրիստոսին չհավատացող մարդու անարժան գլխի համար խույր չեն պատրաստի, որի համար և հատուցում է իր կյանքով: Սրով կտրում են Ադդեի ոտքերը և տանջամահ անում:
Խորենացին հայտնում է, որ Բարթողիմեոս առաքյալն էլ է գալիս Հայաստան և նահատակվում Աբեբանոս քաղաքում: Սանատրուկ թագավորը քաջազնյա Բագրատունիների և Արծրունյաց դայակների հետ պատերազմում է Աբգարի որդիների դեմ՝ ցանկանալով տիրել Եդեսիայի թագավորությանը: Մինչև նրա տեղ հասնելը՝ Աբգարի անանուն թագավոր որդին իր չարագործության համար աստվածային պատժի է ենթարկվում. նրա վրա է ընկնում ապարանքի սյունը, ջարդում ոտքերը և սպանում:
Սանատրուկ թագավորը խոստանում է քրիստոնյաներին չհալածել, եթե քաղաքը և թագավորի գանձերն իրեն հանձնեն: Հետո, սակայն, նա իր խոսքը դրժում է: Թագավորազն տղաներին նա կոտորում է, իսկ աղջիկներին՝ տանում Հաշտենից կողմերը: Հեղինե թագուհուն՝ Աբգարի կնոջը, Խառան է ուղարկում բնակվելու՝ թողնելով նրան Միջագետքի տիկնությունը, չնայած, Խորենացու խոսքերով, նա Աբգար թագավորից միայն բարիք էր տեսել: Իսկ Հեղինեն, չհանդուրժելով կռապաշտների մեջ մնալը, Կլավդիոս կայսեր օրոք գնում է Երուսաղեմ, որտեղ էլ կնքում է իր մահկանացուն:
Հարկ է նշել, որ Սանատրուկ թագավորը բնավ էլ ավանդական անձնավորություն չէ, ինչպես գտնում են որոշ ուսումնասիրողներ, այլ իրական դեմք, որի մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է պահպանել Սուիդասն իր «Բառգրքում»: Պարզվում է, որ նա մեծ հակում է ունեցել մեծագործությունների՝ մասնավորապես պատերազմական գործերի նկատմամբ և աչքի է ընկել իր առաքինություններով՝ նմանվելով հույներից և հռոմեացիներից լավագույններին: Պատմահոր հաղորդմամբ՝ Սանատրուկը շինում է Մծբին քաղաքը, որը խախտվել էր: Սանատրուկը քանդում է այն և վերաշինում՝ պատելով ամրակուռ պարիսպներով: Սակայն դատելով այլ սկզբնաղբյուրների տեղեկություններից՝ նա կառուցել է Մծուռն կամ Մծուրք քաղաքը՝ Տարոն և Հարք գավառների սահմանագլխին: Շփոթե՞լ է արդյոք Մովսես Խորենացին Մծուռն քաղաքի կառուցումը Մծբինի հետ, դժվար է ասել: Ավելի շուտ, ինչ-ինչ պատճառներով, Մծուռնի կառուցման տեղեկությունը դուրս է սպրդել նրա ուշադրությունից, որովհետև եթե վերջինս միանգամայն նոր կառուցված քաղաք էր, որը IV դարում հայտնվել էր ավերակ վիճակում, ապա պատմիչը շատ լավ գիտի, որ Մծբինը հին քաղաք է, որը երկրաշարժի հետևանքով խախտվել էր, ուստի և Սանատրուկի կողմից քանդվում է և վերակառուցվում: Համենայն դեպս, Մծբինի հիշատակությունը, որին կրկին դեռ կանդրադառնանք, խոսում է իսկապես տեղ գտած քաղաքական ինչ-ինչ անցքերի մասին: Պատմիչի հավաստմամբ՝ Աբգար թագավորի քույր Ավգեն կամ Օգեն բքի է հանդիպում Կորդվաց լեռներում, և Սանոտը, որ Բյուրատ Բագրատունու քույրն էր և Խոսրով Արծրունու կինը, ձյան մեջ 3 օր ու գիշեր իր ստինքների արանքում պահում է փոքրիկ Սանատրուկին: Իբր այդ պատճառով էլ երեխան ստանում է Սանատրուկ անունը, որը պատմիչի մեկնաբանությամբ նշանակում է Սանոտի տուրք: Ըստ Խորենացու մեզ հասած տվյալների՝ Սանատրուկն իշխել է պարսից Արտաշիր արքայի տասներկուերորդ տարում, թագավորել է 30 տարի և զոհվել է որսի ժամանակ: Համարվում էր, որ դա աստվածային պատիժ էր՝ իր սուրբ դուստր Սանդուխտին նահատակելու համար:
Սանատրուկի մահից հետո թագավորությունը խառնվում է: Ըստ պատմիչի՝ Երվանդ անունով մեկը, որ Արշակունի մորից էր, գահ է բարձրանում Դարեհ Վերջինի ութերորդ տարում: Սրա մայրն անկարգ խառնակությունից ծնել էր երկու զավակ՝ Երվանդին ու Երվազին: Երվանդը մեծանալով քաջ ու ամրապինդ մարդ է դառնում և Սանատրուկի մահից հետո նախարարների օգնությամբ գահակալում Հայաստանում, սակայն առանց Բագրատունիներից թագադրվելու: Վախենալով Սանատրուկի որդիների հնարավոր խռովությունից՝ Երվանդը կոտորում է նրանց: Սմբատ Բագրատունու օժանդակությամբ փրկվում է Արտաշես արքայազնը, որին բախտ էր վիճակված հետագայում տիրել Հայոց գահին:
Դժվար չէ տեսնել, որ Խորենացու մոտ, երբեմն չընկալելու, իսկ երբեմն էլ բացատրության անհաջող փորձեր կատարելու հետևանքով, շատ բան իրար է խառնվել և խճողվել: Չկամենալով այս խնդրի վրա ծանրանալ, որովհետև հարցիս հետ քիչ է առնչվում, լոկ կամենում ենք նշել, որ Դարեհ Կոդոման Վերջինի ութերորդ տարում թագավոր հռչակված Երվանդը ոչ մի կերպ չի կարող նույնանալ Երվազի եղբայր Երվանդին: Եթե Երվազի եղբայր Երվանդը գահակալել է մ. թ. ա. III դ. վերջերին և II դ. սկզբին, ապա առաջին Երվանդը համապատասխանում է Գավգամելայի ճակատամարտի մասնակից Օրոնտես-Երվանդին, որը Դարեհ Գ Կոդոմանի կրած պարտությունից հետո վերադառնալով հայրենիք՝ իրեն հռչակեց Մեծ Հայքի թագավոր: Դժվար է, անշուշտ, միանշանակ ասել, սակայն շատ հնարավոր է, որ Երվանդականների կամ Երվանդունիների արքայատոհմում Սանատրուկը եղել է տոհմական անուն և հաճախ պատճառ է դարձել Սանատրուկ-Երվանդ կամ Երվանդ-Սանատրուկ զույգերի հանդես գալուն:
Այսօր, երբ շատ ուսումնասիրողներ հակված են Թադեոս և Բարթողիմեոս առաքյալների ավանդական պատմությունը հայտարարել իրականությանը չհամապատասխանող, կամենում ենք նշել, որ այն արձանագրված է Խորենացուց էլ առաջ, մասնավորապես Փավստոս Բուզանդի կողմից: Վերջինս Հայոց Եկեղեցին համարում է Թադեոս առաքյալի աթոռ («Նստուցին զնա (Վրթանեսի որդի Հուսիկին - Բ. Հ.) յաթոռն Առաքելոյն Թադէոսի») և միաժամանակ նաև նրա պապ Գրիգոր Լուսավորչի աթոռ («Յաթոռ իւրոյ հաւուն մեծին Գրիգորի...»): Մեկ այլ կապակցությամբ նա նշում է, որ կաթողիկոս Հուսիկը Թադէոս առաքյալի և Գրիգոր Լուսավորչի վիճակի հայրապետն էր («... սուրբ մանուկն Յուսիկն ըզհայրապէտն զաթոռակալն զվիճակակալն զվիճակին Թադէոսի առաքելոյն և զնորին նմանոյն Գրիգորի»): Հարկ է նշել սակայն, որ Փավստոսը բոլոր կապակցություններով Հայոց Եկեղեցին համարում է Թադեոս առաքյալի աթոռ և չի հիշատակում Բարթողիմեոս առաքյալի անունը:
Ավելի ուշ շրջանում, ինչպես հավաստում է Ասողիկի երկը, Հայոց Եկեղեցու հետ են կապվում Թադեոս և Բարթողիմեոս առաքյալների անունները, որոնցից վերջինը նահատակվում է Արաբիոն (իմա՛ Արեբանոս - Բ. Հ.) քաղաքում, որը, անկասկած, Խորենացու երկի Արեբանոս քաղաքի անվան աղավաղումն է: Պատմիչի խոսքերով՝ Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի նշխարները հայտնաբերվում են Վահան իշխանի օրոք:
Ինչպես վերը տեսանք, Խորենացին Թադեոսին վերագրում էր յոթանասուն առաքյալների թվին, իսկ այլ աղբյուրներում նա համարվում է յոթանասուներկու առաքյալներից մեկը: Սակայն Հովհաննես Դրասխանակերտցու «Պատմութիւն Հայոց»-ում ոչ միայն Բարթողիմեոսը, այլև Թադեոս առաքյալը համարվում է Հիսուս Քրիստոսի մերձավոր տասներկու առաքյալներից («... ի Թադէոսէ, որ ևս յերկուտասանից»): Հիշյալ հեղինակի երկում Բարթողիմեոսի նահատակության վայրն Արասբենոն քաղաքն է (հմմտ. Արեբանոսի հետ): Մեկ այլ կապակցությամբ՝ հեղինակը նշում է, որ Տրդատ արքայի տասնյոթերորդ տարում Գրիգոր Լուսավորիչը նստել է սուրբ առաքյալներ Բարթողիմեոսի և Թադեոսի աթոռին («և յեօթն և ի տասներորդ ամի արքայութեանն Տրդատայ նստաւ յաթոռ օրբոց առաքելոցն Բարթուղիմէոսի և Թադէոսի»): Նկատվում է մի նոր երանգ. Բարթողիմեոս առաքյալի անունը նախորդում է Թադեոսին: Անդրադառնալով Ներսես Մեծ կաթողիկոսի՝ Թորգոմա տան պատրիարքության գլուխ անցնելուն՝ հեղինակը կրկին հիշատակում է սուրբ առաքյալներ Բարթողիմեոսին և Թադեոսին, որոնք բաժին ընկան Ասքանազյան ազգին, այսինքն՝ հայերին («... զսուրբ առաքեալսն մեր զԲարթուղիմէոս և զԹադէոս, որք Ասքանազեան ազգին վիճակեցան...»): Եվ ոչ պակաս հետաքրքիր է նաև այն իրողությունը, որ չնայած Թադեոսն աշխատության սկզբում համարվել է տասներկու առաքյալներից մեկը՝ հետագա շարադրանքում նա յոթանասուն առաքյալներից է, որին Թովմաս առաքյալն ուղարկում է Եդեսիա՝ Աբգար թագավորին բուժելու:
Հետաքրքիր և արժեքավոր են Ստեփանոս Օրբելյանի հաղորդումները, որոնց տվյալները նա անկասկած քաղել է մեզ չհասած ինչ-որ սկզբնաղբյուրից: Դրանց համաձայն՝ Բարթողիմեոս առաքյալը գալիս է Սյունիք՝ Պարսքից Ատրպատականի վրայով, անցնում է Երասխ գետը և քարոզության սկիզբը դնում է Օրդվատ (Որդուատ) գյուղում, այնուհետև՝ Արևիքում, Բաղաց տանը և Գողթնում, որտեղ, իմիջիայլոց, վերը հիշատակված Օրդվատ գյուղն էր: Գողթնում նա շինում է Տյառնընդառաջի վանքը՝ համաձայնությամբ գավառի իշխան Շարի, որի որդին էր Խոսրովը, թոռը՝ Վահանը, իսկ կողակիցը՝ Նշնա իշխանուհին: Իր աշակերտներից Կումսի անունով մեկին նա ձեռնադրում է եպիսկոպոս, իսկ ինքը գալիս է Վանանդ գյուղը: Այստեղ մահանում է նրա աշակերտներից Հուսիկը, որին հողին են հանձնում նույն գյուղում և փոքրիկ մատուռ կառուցում: Կառուցում է նաև սբ. Թովմայի եկեղեցին և այնուհետև ուղևորվում հայոց մայրաքաղաք Դվին (՞): Կումսիի վախճանվելուց հետո նրա փոխարեն առաջնորդ են կարգում Խուժիկ Բաբելասին: Հետո սուրբ Թադեի մոտ են ուղարկում Մուշե անունով մեկին, որը սակայն ետ դառնալ չի կարողանում: Այնուհետև նրանց առաջնորդներն են դառնում տարոնցի Մովսեսը, տարոնցի Սահակը, Զիվանդատը, Ստեփանոսը և Հովհաննեսը:
Ստեփանոս Օրբելյանի հաղորդման մեջ ուշադրություն է գրավում երկու առանձնահատկություն: Խուժիկ Բաբելասի առաջնորդ կարգվելը, ըստ էության, վկայում է Բարթողիմեոսի և նրա աշակերտների գալուստը Պարսքից, սակայն միանգամայն ժամանակավրեպ է Դվինը հայոց մայրաքաղաք հռչակելը I դարում, երբ այն որպես քաղաք դեռևս կառուցված չէր: Գոնե, մեր կարծիքով, ավելի ուշ դարերում, երբ Արտաշատը քաղաքական և կլիմայական պատճառներով վաղուց արդեն մայրաքաղաք չէր, նրա անունը փոխարինվում է Դվին քաղաքի անվանումով, որը ծնունդ էր առել IV դարի 30-ական թվականներին Արտաշատ մայրաքաղաքից ոչ շատ հեռու գտնվող նույնանուն բլրի վրա և V դ. վերջերից վերածվել Հայոց մայրաքաղաքի:
Հետաքրքիր է պատմիչի մյուս հաղորդումը, որի համաձայն՝ Արշակ Բ թագավորն առաջարկում է Ներսես Մեծին անկախ պատրիարք ձեռնադրել, որովհետև Հայաստանը պարտավոր չէ ենթարկվել Կեսարիայի եպիսկոպոսներին, թեև հայոց առաքյալ Թադեոսն այնտեղ եկեղեցի է շինել ու իր աշակերտներից եպիսկոպոս ձեռնադրել, որի պատճառով էլ հայերն այնտեղ են ձեռնադրություն ստանում: Սակայն, ավելացնում է պատմիչը, որքան առավել է մեզ մոտ նույն ինքը՝ Թադեոս առաքյալն ուրիշ երեք առաքյալների հետ, որոնց հանգստարանը, եկեղեցին ու ձեռնադրությունը՝ բոլորն էլ այստեղ են: Հետևաբար ի՞նչ կարիք կա ուրիշ՝ ավելի կրտսերից օրհնություն ստանալու: Այս հաղորդումը, խոստովանենք, խոր մտորումների տեղիք է տալիս: Սկզբում շեշտը, ինչպես կարելի է դատել աղբյուրներից, Հայաստանում դրվում է գերազանցապես Թադեոս առաքյալի վրա, և ինչ-որ չափով հիշատակվում է Բարթողիմեոսը: Սակայն Օրբելյանի մոտ առաքյալների թիվը հասնում է չորսի, որը մեզ իրավունք է տալիս հանգելու ներքոհիշյալ եզրակացություններին: Ըստ երևույթին՝ այն պահից, երբ Թադեոսը դիտվեց որպես տասներկու առաքյալներից մեկը, Հայաստանում քրիստոնեություն քարոզած առաքյալների թիվն ավելացավ մեկով, սակայն, եթե նկատի ունենանք, որ թագավորության ձգտող Հայոց Արևելից կողմի Եկեղեցին փորձեց յոթանասուներկու առաքյալների թվին դասել Արցախում և Ուտիքում քարոզած Եղիշեին և նրան հռչակել իբրև Աղվանից կողմերի լուսավորիչ, դրանով Հայաստանում քարոզած առաքյալների թիվը հասնում է չորսի, որից երկուսը տասներկու առաքյալներից, իսկ մյուս երկուսը՝ յոթանասունից կամ յոթանասուներկուսից: Մի կողմ թողնելով առայժմ դրա ճիշտ կամ սխալ լինելը՝ լոկ ընդգծենք, որ հնագույն աղբյուրները գերազանցապես Հայոց Եկեղեցու հիմնադիր են համարում Թադեոս առաքյալին՝ միաժամանակ նշելով, որ Հայաստանում քարոզել է նաև Բարթողիմեոս առաքյալը:
Տեղ գտած հակասությունը, որ գոյություն ունի Լաբուբնա ասորի պատմիչի և հայ հեղինակների միջև և ստիպում է որոշ հետազոտողների կասկածի տակ առնել վերջիններիս տեղեկությունները, թվում է, թե իր հաստատումը պետք է գտներ ասորի մյուս հեղինակների երկերում: Իրականում վերջիններս համահունչ են հայ հեղինակների աշխատություններին: Այսպես. Միխայել Ասորու համաձայն՝ Բարթողիմեոսը քարոզել է Հայաստանում և Սանատրուկ թագավորի կողմից նահատակվել Ուբիանոս քաղաքում, որ այժմ կոչվում է Հաղբակ: Այնուհետև նա նշում է, որ Հուդան, որն անվանվել է նաև Թադե, որին իմաստնության պատճառով կոչում էին նաև Ղեբեոս, քարոզել է Հայաստանում, Ասորիքում և Սանատրուկ արքայի կողմից նահատակվել է Հայաստանում: Պատմիչի մեկ այլ տեղեկությամբ, որտեղ տրված են Հիսուս Քրիստոսի յոթանասուներկու առաքյալներից վաթսունիննի անունները, հիշատակվում է Հուդան, որն ինչ-ինչ մոտեցման դեպքում կարող էր սխալմամբ նույնացվել Թադեոս առաքյալի հետ: Հարկ է նշել, որ Ստեփանոս Օրբելյանի հաղորդած այն տեղեկությունը, որ Մաղարդու Սբ. Ստեփանոսի վանքը կառուցել է Բարթողիմեոս առաքյալը, հանդիպում է նաև Միխայել Ասորու երկում:
Լաբուբնայի ասորերեն և Մովսես Խորենացու միջնորդությամբ մեզ հասած հայերեն թարգմանության բովանդակային տարբերությունը, ինչ խոսք, կարող է համարվել հայ թարգմանչի կողմից ընդմիջարկության փորձ, որը նպատակ է ունեցել հայերի համար նպաստավոր իրողություններ մուծել բնագրի մեջ: Իր հերթին Մաղաքիա Օրմանյանն էլ կարծում է, թե բնավ չի բացառվում, որ աղավաղության հեղինակներն ասորիներն են և ոչ թե հայերը: Շարունակելով իր միտքը զարգացնել՝ հմուտ պատմագետը նշում է, որ դրա հավանականությունն էապես մեծանում է, երբ ի նկատի ենք առնում, որ ասորական բնագրի համաձայն՝ դեռ մինչև Թադեոս առաքյալի մահն Աբգար արքան նրան հարուստ զարդեր և կարասիներ է ուղարկում, որպեսզի նա դրանց հետ թաղվի: Դրան ի պատասխան՝ Թադեոսը մերժում է ընդունել նվերները՝ ասելով, որ ինքը նվերներ չի ընդունել իր կյանքի ընթացքում, չի ընդունի նաև մահվան ժամանակ: Հետևաբար, եզրակացնում է Մ. Օրմանյանը, եթե այդ ամենը շատ հարմար կլիներ ուղևորության պարագայում, բոլորովին անհարմար և, իհարկե, անբնական է դեռևս չմահացած առաքյալի դեպքում: Ուստի և նա միանշանակ պաշտպանում է Թադեոս առաքյալի՝ Հայաստանում քարոզելու և նահատակվելու պատմության ճշմարտացիությունը: Նրա կարծիքով՝ հայկական ազգային ավանդությունն է, որ պարտադրել է Լաբուբնայի թարգմանչին երկը հարստացնել մի շարք իրողություններով, որոնք տեղ են գտել Հայաստանում՝ կապված Թադեոս առաքյալի հետ: Ըստ որում՝ շարունակում է Մ. Օրմանյանը, հայ թարգմանիչը բոլորովին կարիք չուներ հիշյալ պատվաստը կատարելու ազգային ավանդության վրա, քանի որ Թադեոս Դիդիմոսից զատ, որն անհայտ է Հույն և Լատին Եկեղեցիներին և հիշված է միայն ասորի հեղինակի կողմից և թերևս նրա կողմից էլ փոխանցվել է հայերին, տասներկու առաքյալների շարքում կա մեկ ուրիշ Թադեոս: Հեղինակը փորձում է, գուցե համարելով ամենաապահով եղանակը, հիշյալ Թադեոսով, որ հայտնի է նաև Ղեբեոս և Հուդա Հակոբյան անուններով, մեկնել հայերի մեջ քարոզչություն կատարած Թադեոսի առաքելությունը:

http://lusamut.net/

ԲԱԲԿԵՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր