 Մենք դեռ կրկին կանդրադառնանք Մ. Օրմանյանի տեսակետին, իսկ այժմ նշենք, որ լիովին կիսում ենք նրա այն տեսակետը, թե հայ մատենագիրների տեղեկությունները տարտամ և անորոշ գաղափար ունեն առաջին առաքյալ Թադեոսի վերաբերյալ, որը մի դեպքում համարվում է տասներկու, իսկ մյուս դեպքում՝ յոթանասուն կամ յոթանասաներկու առաքյալներից մեկը: Հեղինակը փորձում է օգտագործել այդ անորոշությունը՝ իր տեսակետն ապացուցելու համար: Նրա կարծիքով՝ եղել է նախնական ավանդություն Հուդա-Թադեոսի դեպի Հայաստան կատարած առաքելության մասին, որն ավելի ուշ ժամանակներում միահյուսվել է Թադեոս Դիդիմոսի ասորական ավանդության հետ, սակայն որը չի հանգեցրել նախնական ավանդության վերանալուն՝ միաժամանակ սողանցք թողնելով անորոշ ու ներհակ եզրակացությունների համար: Բավական է հիշատակել Գրիգոր Տաթևացու գրածն այն մասին, որ Թադեոսը տասներկու առաքյալներից Ղեբեոսն է, որը կոչվեց Թադեոս, ինչպես նաև քիչ անց արտահայտած այն միտքը, թե ոմանց ասելով՝ նա յոթանասուն առաքյալներից էր, քանի որ յոթանասուն աշակերտների ուսուցիչն էր ու վարդապետը: Հուդա-Թադեոս առաքյալի մասին պահպանված ավանդություններից հայտնի է, որ նա սկզբում քարոզել է Կապադովկիայում և Թեոփիլոսին ձեռնադրելով՝ թողել է իրեն փոխանորդ: Այնուհետև նա գնացել է Հայաստան և Պարսից կողմերը՝ նահատակվելով պարսկահայ գավառների մեջ: Համենայն դեպս՝ Լատինական Եկեղեցին ընդունում է, որ նա եղել է հայոց առաջին լուսավորիչներից մեկը: Այսօր Հայոց Եկեղեցին հենց նրան է ընդունում հայոց լուսավորիչ, որի պատճառով էլ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը հին տոնացույցի «Առաքելոցն Բարթողիմէոսի և Յուդայի» տոնը բացատրական փոփոխությամբ վերածել է «Առաջին լուսաւորչաց Թադէոսի և Բարթուղիմէոսի» տոնի: Որպես մեկ կռվան ևս հօգուտ իր տեսակետի՝ Մ. Օրմանյանն ընդգծում է «Սոփերք Հայկականի» մեջ տեղ գտած տեղեկությունն այն մասին, որ Թադեոսը բնավ չի համարվում յոթանասուն առաքյալների շարքում: Իսկ առաքելական կանոնները հայոց լուսավորիչ Թադեոսին դասում են տասներկու առաքյալների շարքը: Եզրակացությունը, որ կատարում է ճանաչված հայագետը, առավել քան անսպասելի է: Նրա կարծիքով՝ կա՛մ պետք է երկու Թադեոսներին էլ ընդունել իբր հայոց առաքյալներ, կա՛մ էլ միայն Հուդա-Թադեոսին ճանաչել որպես այդպիսին. ինչ, որ ապահովագույն ուղին է՝ ըստ Մ. Օրմանյանի: Բայց բոլոր դեպքերում՝ հեղինակի համար անկասկած է հայոց հայրապետության թադեական աթոռ, այսինքն՝ առաքելական աթոռ լինելը:
Թադեոս առաքյալի՝ Հայաստանում ունեցած գործունեության մեջ առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում Սանատրուկ թագավորի դուստր Սանդուխտի նահատակության պատմությունը, որին մենք հպանցիկ անդրադարձանք Մովսես Խորենացու հաղորդումների հետ կապված: Սանդուխտի մարտիրոսանալը մանրամասն նկարագրված է «Սոփերք»-ում: Թադեոս առաքյալը վարդապետելով հասնում է Արտազ գավառի Շավարշան քաղաքագյուղը, որը Հայոց թագավորների հովոց վայրն էր: Առաքյալի քարոզների ազդեցությամբ շատ-շատերը հավատացին Քրիստոսին, որոնց թվում էր նաև Սանատրուկ թագավորի դուստր Սանդուխտը: Շատ հավատացյալներ թագավորի հրամանով սրամահ արվեցին, իսկ Սանդուխտը բանտ նետվեց: Թադեոս առաքյալը, հրաշքով ազատվելով թագավորական ցասումից, քաջալերում է Սանդուխտին ու մյուս հավատացյալներին, որոնք բանտարկված էին, ամուր մնալ Քրիստոսի հավատին: Դրա արդյունքում 33 բանտապաններ ընդունում են քրիստոնեությունը և մկրտվում: Թագավորի կողմից բանտ ուղարկված իշխանը, որին հանձնարարված էր համոզել Սանդուխտին՝ ետ կանգնել Քրիստոսի հավատից, հավատում է նոր վարդապետությանը՝ իր 50 զինվորների հետ՝ պատճառ դառնալով, որ ևս 200 հոգի նահատակվի Սանատրուկի հրամանով: Սանդուխտին համոզելու անհաջող փորձից հետո սպառնում են տանջանքներով և անգամ կապում են նրան, սակայն աստվածային հրաշքով՝ կապերը քանդվում են: Սանդուխտի մոտ առաքված մի նոր իշխան ևս հավատում է Քրիստոսին և մկրտվելով ստանում Սամվել անունը: Զայրացած Սանատրուկը կարգադրում է նահատակել նրան մի քանի գլխավորների հետ միասին, ինչպես նաև իր մերձավորներից Զարմանդուխտ իշխանուհուն: Տեսնելով իր դստեր անկոտրում կամքը՝ Սանատրուկը կարգադրում է մահապատժի ենթարկել Սանդուխտին, սակայն հրաշքով՝ սխալմամբ զարնվում է դահճապետը, որի հետևանքով 2000 մարդ ևս հավատում է Քրիստոսին և մկրտվում: Այսուհանդերձ՝ Սանդուխտը, խոցվելով կրծքից, նահատակվում է: Երեք օր անց ձերբակալվում է նաև Թադեոս առաքյալը, որին նախ նետում են գազանների առաջ, այնուհետև հնոցը, սակայն առաքյալն անփորձանք դուրս է գալիս այդ արհավիրքներից, որի պատճառով ևս 433 հոգի հավատում է Քրիստոսին, մկրտվում, բայց և շատ չանցած՝ նահատակվում: Որոշում են Թադեոսին գլխատել, սակայն դահիճը սխալմամբ գլխատում է իր եղբայր Զեմենտոսին, որին առաքյալը կենդանացնում է: Այդ հրաշագործության վրա ևս 720 հոգի ընդունում է նոր հավատը, սակայն Թադեոս առաքյալն ի վերջո սրատվում է: Լույս է ճառագում, և մերձակա ժայռերից մեկը ճեղքվելով ներս է առնում Թադեոսի մարմինը, ու 3400 մարդ ևս հավատում է Քրիստոսին: Սանդուխտ կույսի նահատակության օր է նշվում Քաղոց ամսի 7-ը, իսկ Թադեոսինը՝ նույն ամսի 14-ը: «Յայսմաւուրք»-ում օգոստոսի 20-ի տակ ասված է. «Յիշատակ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի լուսաւորչին Հայոց, և վկայութիւն աշակերտաց իւրոց Սամուէլի և Զարմանդխտու և բազմութեան հազարոյն որ ընդ նոսա կատարեցան ի Սանատրկոյ»: Բանասերները սա համարել են IV դարի գործ, որը սակայն գրի է առել հին ավանդական պատմությունը:
«Սոփերք»-ը որոշ մանրամասներ է պահպանել նաև Բարթողիմեոս առաքյալի գործունեության վերաբերյալ, որին բոլոր սկզբնաղբյուրները դասում են տասներկու առաքյալների շարքը:
Պարզվում է, որ Բարթողիմեոսը գալիս է Հայաստան Թադեոսից հետո, և «Սոփերք»-ն արձանագրում է, որ նա մուտք է գործել Թադեոսի վիճակը: Դեպի Արտաշատ գնալիս նա Արտաշատի բլրի վրա Օթյաց Խաչ կոչված վայրում հանդիպում է Թադեոսին և նրա հետ մեկ գիշեր անցկացնում: Այսինքն՝ բավական տարածում ստացած այն կարծիքը, թե Բարթողիմեոսը Հայաստան է եկել Թադեոսի նահատակությունից հետո, ազգային ավանդությամբ չի հաստատվում, առավել ևս, որ վերջինիս համաձայն՝ նրանք հանդիպումից հետո գնացել են իրենց քարոզչության վայրերը: Գրեթե միաժամանակյա քարոզչությունը Հայաստանում իրավունք է տալիս Հայոց Եկեղեցուն նրանց կոչելու առաջին լուսավորիչներ: Հանդիպումից հետո Թադեոսը վերադառնում է Վասպուրական և Արտազ, իսկ Բարթողիմեոսը՝ Հեր և Զարևանդ, այնուհետև՝ Անձևացյաց գավառ և վերջապես հասնում Աղբակ: Այստեղ նրա քարոզչության ազդեցությամբ Քրիստոսին հավատում է Սանատրուկ թագավորի քույր Ոգուհին, ինչպես նաև թագավորի կողմից նրան ուղիղ հավատի վերադարձնելու համար ուղարկված Տերենտիոս հազարապետը: Արքայի հրամանով ձերբակալվում են առաքյալը, արքայի քույր Ոգուհին ու հազարապետ Տերենտիոսը և բերվում արքունի ատյան: Երկարատև հավատաքննությունից հետո, երբ նրանք հրաժարվում են թողնել Քրիստոսի հավատը, Բարթողիմեոսը նահատակվում է փշոտ քուքերի հարվածներից, իսկ Ոգուհին, Տերենտիոսը և շատ ուրիշներ սրակոտոր են արվում: Համաձայն եկեղեցական այլ ավանդության՝ Բարթողիմեոսը մորթազերծ է արվել:
Հարկ է նշել, որ Բարթողիմեոսի՝ հայոց առաքյալ լինելու և Հայաստանում նահատակվելու փաստն ընդունվում է քրիստոնեական բոլոր Եկեղեցիների կողմից: Միակ հարցականը, թերևս, նրա նահատակության վայրի անունն է, որն ըստ Խորենացու, ինչպես արդեն նշել ենք, Արեբանոս էր, որոշ ձեռագրերում՝ Ուրբանապոլիս, այլևայլ հեղինակների մոտ՝ Արաբիոն, Արասբենոն, Ուբիանոս, Ալբանոս կամ Ալբանուպոլիս: Թերևս մի տեսակ կեղծ անուն է Ուրբանուպոլիսը, որի առաջին մասը լատիներենով թարգմանվում է քաղաք (Ուրբանուս), իսկ երկրորդ մասը նույն իմաստն ունի հունարենով (պոլիս): Մ. Օրմանյանն առավել որոշ է համարում Ալբանոս կամ Ալբան անունը, որ հանգիստ սրբագրվում է Ալբակ կամ Աղբակ (Albanus > Albacus) և նույնանում է Աղբակ գավառանվանը: Այս գավառում էր գտնվում Հադամակերտ քաղաքից ոչ շատ հեռու տեղադրված Սբ. Բարթողիմեոսի վանքը, որտեղ էլ, ըստ ազգային ավանդության, գտնվում է առաքյալի գերեզմանը:
Հայոց ազգային ավանդությունը Թադեոս առաքյալի գերեզմանը դնում է Արտազ գավառում, որտեղ մինչև օրս կանգուն է Սբ. Թադեի վանքը: Առաքյալները, տարբեր ուղղություններով տարածվելով, քրիստոնեական եկեղեցիներ հիմնադրեցին, որոնք առաքելականության կնիքն ու անունը սեփականացրին՝ ձեռք բերելով ինքնուրույն կամ ինքնագլուխ գոյության իրավունք՝ հայրապետական ինքնագլուխ աթոռներով:
Ի՞նչ խնդիրներ է հարուցում պատմագետների առաջ Թադեոս և Բարթողիմեոս առաքյալների մասին ազգային ավանդությունը, որոնք բացատրության կարիք ունեն: Մի պահ մոռանանք զանազան հրաշապատումները, որոնք սովորաբար ի հայտ են գալիս տեղ գտած իրադարձություններից ավելի ուշ և որոշակի գաղափարական նպատակներ են հետապնդում, և փորձենք ձեռքի տակ եղած նյութի օգնությամբ պատասխան տալ կասկածներ ծնող հանգամանքներին: Ամենից առաջ հարկ է նշել, որ հայ հեղինակների, մասնավորապես Մովսես Խորենացու տեղեկությունները և ժամանակագրությունը մեծ մասամբ չեն համընկնում ժամանակագրորեն այդ իրադարձություններին մոտ գտնվող հունա-հռոմեական սկզբնաղբյուրների անուններին և ժամանակագրական տվյալներին: Անդրադառնալով այս խնդիրներին՝ Մ. Օրմանյանը գրել է, որ ըստ Խորենացու՝ մեր թվարկության սկզբներին՝ մինչև 34 թվականը, թագավորել է Հայոց Աբգար թագավորը, որին հաջորդում են Անանեն (34-38), Սանատրուկը (38-68), Երվանդը (68-88) և Արտաշեսը (88-129), իսկ հունա-հռոմեական պատմագիրների համաձայն՝ Տիգրան Դ-ին հաջորդում են Արիոբադզանը, Արտավազդ Ե-ն և Տիգրան Ե¬ն (1-10), Էրատոն (10-16), Վոնոնը (16-18), Զենոնը (18-34), Արշակ Արշակունին (34-35), Միհրդատ Փառնավազյանը (35-46), Հռադամիզդը (46-53), Տրդատ Ա Արշակունին (53-76) և Աշխարատը (76-109): Մաղաքիա Օրմանյանի բերած ցանկն ունի որոշ թերություններ: Արդի պատմագիտությունը կատարել է ժամանակագրական մի շարք ճշգրտումներ, ցանկում բացակայում է Մեծ և Փոքր Հայքերը միավորած Փոքր Հայքի թագավոր Կոտիսի անունը (37-41), սակայն այս ամենը վիճակը ոչնչով չի փոխում: Անհամապատասխանությունը, անկասկած, առկա է: Հնարավոր է ենթադրել, և դրա համար բավարար հիմքեր կան, որ հունա-հռոմեական հեղինակները նշված թագավորներին հիշատակել են նախնական անուններով, իսկ, ինչպես Զենոնի դեպքում, որն ընդունեց Արտաշես անունը, հայկական ավանդական պատմությունը պահպանել է նրանց հայկականացված անվանումները: Եվ թվում է, թե ի դեմս Միհրդատ-Հռադամիզդ զույգի՝ կարելի է տեսնել Սանատրուկ-Երվանդ երկյակին, սակայն այդ դեպքում Թադեոս և Բարթողիմեոս առաքյալներին նահատակող Սանատրուկը ժամանակագրական առումով հազիվ թե կարող է նույնանալ Միհրդատի հետ: Մ. Օրմանյանը, հանգելով նման եզրակացության, պարզապես հրաժարվում է քաղաքական պատմությամբ զբաղվել՝ հայտարարելով, որ ինքը ոչ կարող է թվականների ճշտության վրա պնդել և ոչ էլ անհրաժեշտ է համարում նշել, թե որ թագավորն էր, որ իրականացրեց առաքյալների նահատակությունը: Ավելին. նա միանգամայն հնարավոր է համարում, որ առաքյալներին նահատակողը եղել է Կորդվաց կամ Վասպուրականի կողմնակալներից մեկը, կամ էլ թագավորական հրամանի գործադիրները շփոթվել են թագավորի անձի հետ՝ հանգեցնելով թագավորի հրամանի և թագավորական հրամանի իրար հետ փոխանակման: Ուստի առաքելական պատմության իսկությունը չի կարող որևէ ձևով վտանգվել, եթե Սանատրուկի անձի և գահակալման շրջանի հանգամանքները դժվարությամբ են հարմարում երկու առաքյալների՝ Հայաստանում գործունեության ժամանակներին: Զարգացնելով իր այս տեսակետը՝ նա պարզապես գրում է, որ անունների և տարիների փոփոխությամբ ավանդական պատմության հիմքերը չեն խախտվում, քանի որ եղելությունները կարող էին որոշակի հանգամանքի մեջ, բերնեբերան անցնելով, աղավաղվել, սակայն դա պատճառ չէ, որ եղելությունները դադարեն եղելություններ լինելուց: Հայ մշակույթի մեծ երախտավորի հետ կարելի է համաձայնվել և չհամաձայնվել: Անշուշտ, հաշվի առնելով խնդրիս խրթինությունը, ժամանակակից և վստահելի աղբյուրների բացակայությունը և այս կամ այն շեղումների բացահայտման գուցե և ոչ մեծ կարևորությունը՝ կարելի է համաձայնվել հեղինակի հետ: Սակայն, մյուս կողմից, չպետք է մոռանալ, որ քիչ չեն այն ուսումնասիրողները, որոնք ընդհանրապես կասկածի տակ են առնում Հայոց Եկեղեցու ավանդական պատմության պատմականությունը՝ համարելով Եկեղեցու հայրերի կողմից հետագայում ստեղծված և Հայոց Եկեղեցու առաքելականությունը հաստատող գործ: Այս հանգամանքը, որ կարծում ենք, շատ էական է Հայոց Առաքելական Եկեղեցու համար, ստիպում է չհամաձայնվել Մ. Օրմանյանի հետ և փորձել համեմատական քննությամբ պարզել իրերի իսկական դրությունը:
Եթե հետևենք Լաբուբնային, ապա Քրիստոսի հարությունից հետո Թադեոսը Եդեսիա եկավ և իր քարոզը սկսեց 34 կամ 35 թվից, որը տևեց մինչև 43 թվականը: Բարթողիմեոսը, ըստ այդմ, նահատակվեց առաջին դարի 60-ական թվականներին կամ, ինչպես ընդունված է, առավելագույնը՝ 66 թ.: Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ եթե հայոց լուսավորությունը չկապենք Լաբուբնայի ավանդության և հայ-եդեսական հարաբերությունների հետ և ելնենք Թադեոսի և Բարթողիմեոսի միաժամանակ Հայաստան գալու հետ, որի վկայությունն է Օթյաց Խաչի հանդիպման ավանդությունը, ապա կարելի է հետաձգել Թադեոսի քարոզչության թվականը և երկու առաքյալների նահատակությունները դնել մոտավորապես միևնույն ժամանակներում, որը մեզ կազատի բազմաթիվ դժվարություններից: Չշարունակելով հարցի մեջ խորանալ՝ նա գտնում է, որ եթե ոմանց համար Հայոց Եկեղեցու առաքելականությունը շատ էլ վստահելի չէ, ապա հարկ է համարում նշել, որ մյուս Եկեղեցիների առաքելականության ավանդություններն էլ, այդ թվում՝ Պետրոսի Հռոմ գնալու և Հովհաննեսի Եփեսոսում գտնվելու պատմությունները, քննադատների կողմից անվիճելի ճշմարտություններ չեն դիտվում, չնայած Լատինական և Հունական Եկեղեցիներն այդ ավանդություններով են հիմնավորում իրենց առաքելականությունը:
Մեր կատարած քննությունը մեզ բերեց այն եզրակացության, որ Թադեոս և Բարթողիմեոս առաքյալները քարոզել են Հայաստանում, սակայն առաջին դարի 70-ական թվականներին: Լաբուբնա դպիրի թողած պատմությունը՝ Աբգար թագավորի՝ Հիսուսին ուղարկած նամակի և Թադեոսի կողմից աստվածային հրաշքով բուժվելու մասին, պետք է համարել զուտ ասորական պատմություն, որը, հավանաբար, հայ իրականություն է մուտք գործել հայ գրերի գյուտից անմիջապես հետո կամ էլ որոշ ժամանակ անց, չնայած տեսականորեն չի բացառվում դրա հետ ծանոթությունը դեռևս քրիստոնեության պետական կրոն հռչակելու ժամանակներում: Այսուհանդերձ՝ մի շարք հանգամանքներ հավաստում են, որ առավել հավանական է առաջին ենթադրությունը: Հայոց Եկեղեցու հոգևոր հայրերի կողմից փորձ է արվում հարմարեցնելու այն հայոց ազգային ավանդությանը: Խնդիրն այն է, որ մոտավորապես 75 թ. Մեծ Հայքի թագավորության գահ է բարձրանում Սանատրուկը, որի մասին արդեն վերը նշվել է, և որին դեռևս ոչ վաղ անցյալում փորձում էին տանել երկրորդ դարի վերջերը: Ալ. Բուասևենը, սակայն, անդրադառնալով Դիոն Կասիոսի հատակտորին, հիմնավորապես ցույց է տվել, որ նրանում հիշատակված Սանատրուկը և նրա որդի Վաղարշը վերաբերում են Տրայանոս կայսեր ժամանակներին: Մովսես Խորենացու և նրան հետևող պատմիչների համաձայն՝ Սանատրուկը, ինչպես արդեն ասվել է, Մեծ Հայքի թագավորությանն էր միացրել Եդեսիայի կամ Օսրոյենեի թագավորությունը: Այս տեղեկությունը, որ շարժել էր շատ ուսումնասիրողների կասկածը, հետաքրքիր բացատրություն ստացավ Ալֆրեդ ֆոն Գուտշմիդի կողմից: Պարզվում է, որ Եդեսիայի թագավորների շարքը 18 տարվա ընդհատություն ունի 91-ից մինչև 109 թիվն ընկած շրջանում: Գերմանացի արևելագետը, ծանոթ չլինելով Բուասևենի և Մարքվարտի ժամանակագրական դիտողություններին, թյուրիմացաբար կարծել էր, որ Սանատրուկը եղել է ոչ թե Մեծ Հայքի, այլ Ադիաբենեի թագավորը: Իրականությունն այն է, սակայն, որ խոսքը վերաբերում է առաջին դարի երկրորդ կեսին Մեծ Հայքում իրոք որ թագավորած Սանատրուկին, չնայած Հ. Մանանդյանի կարծիքով՝ այդ խնդիրը դեռ պարզ չի և կարոտ է հատուկ քննության: Այսուհանդերձ՝ նա էլ ընդունում է, որ փաստական նոր տվյալների օգնությամբ վերոհիշյալ վկայությունը հաստատվելու դեպքում հասկանալի կդառնա, թե ինչու Սուիդասի «Բառգրքում» նա համարվում է ամեն մի մեծ բանի, մանավանդ դեպի պատերազմական գործերը հակում ունեցող անձնավորություն: Հ. Մանանդյանը մասնավորապես ընդգծում է, որ Սուիդասի հիշատակությունն ակներևաբար քաղված է Արբիանոսի «Պարթևականք» գրքից, որը, կարծում ենք, միայն ավելի հավաստի է դարձնում վերոհիշյալ տեղեկությունը: Առաջիկայում, անկախ մեծ հայագետի կամ մեր ցանկությունից, հազիվ թե նոր նյութեր հայտնաբերվեն, որոնք հեղաշրջիչ նշանակություն ունենան հարցիս քննության համար, ուստի տեսանելի հեռանկարում ստիպված ենք բավարարվել եղած տեղեկություններով: Սակայն վերջիններս անգամ, մեր կարծիքով, մեծ հավանականություն են հաղորդում այն տեսակետին, որ Սանատրուկը 91-109 թթ. կարող էր գրաված լինել և իշխած Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավորությունում: Հայտնի է, որ Եդեսիայի թագավորության բոլոր գահակալները կրել են Աբգար անունը, որը դրանով իսկ վերածվել էր արքայի տիտղոսի: Ավելի ուշ՝ ամենայն հավանականությամբ գրերի գյուտից հետո, հայ մտավորական գործիչներից մեկը, իսկ առավել, քան հավանական է, որ հենց Մովսես Խորենացին, տեղյակ լինելով հայոց ազգային ավանդությանը՝ կապված Թադեոս առաքյալի՝ Հայաստանում ունեցած գործունեության հետ, և ծանոթանալով Լաբուբնայի գրվածքին, փորձել է կապ տեսնել Եդեսիայում քարոզած Թադեոսի և Հայաստանում գործած ու նահատակված Թադեոս առաքյալի միջև: Եղած նյութը մեզ իրավունք է տալիս ենթադրելու, որ ամենայն հավանականությամբ՝ Սանատրուկն իրոք եղել է Եդեսիայի Աբգար անունը կրող թագավորներից մեկի քեռորդին և նրա որդուց էլ գրավել է Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավորությունը: Այստեղ է, որ գործել է, ըստ երևույթին, հայոց պատմահոր այն եզրակացությունը, ցավոք սրտի՝ սխալ, որ Աբգարը եղել է Հայոց թագավոր, որի մահից հետո Հայոց թագավորությունը բաժանվել է երկուսի՝ Մեծ Հայքի և Եդեսիայի թագավորությունների, որոնցից առաջինում գահակալել է Աբգարի քեռորդի Սանատրուկը, իսկ երկրորդում՝ Աբգարի որդին՝ անունը՝ անհայտ: Անկախ այն իրողությունից, թե սկզբնապես ինչ անուն էր կրում Աբգարի որդին, վերջինս թագավորելուց հետո պետք է ստանար Աբգար անունը, հետևաբար թերևս տեղին չէ նրա անունն անհայտ հայտարարել: Հասկանալի է, որ ձեռքի տակ ունենալով այս տեղեկությունները՝ այլևս ընդամենը մի քայլ է պահանջվում անելու Սանատրուկի քեռի Աբգարին առաջին դարի սկզբների Աբգարի հետ նույնացնելու համար: Դրա օգտին է վկայում թեկուզ այն փաստը, որ ըստ Լաբուբնայի՝ Աբգարի կինը Շղամաթեն էր, իսկ համաձայն Խորենացու՝ Հեղինեն: Առաջին հայացքից այս անհամապատասխանությունը կարող է զարմանք հարուցել, սակայն իրականում դա ամենավառ վկայությունն է այն բանի, որ Լաբուբնայի Աբգարը և հայոց պատմահոր հիշատակած Աբգարը տարբեր անձինք են, և նրանց նույնացումը՝ լոկ Մովսես Խորենացու սխալ եզրակացության արդյունքը:
Ինչպես վերը արդեն նշել ենք, Փավստոս Բուզանդը Հայոց Եկեղեցին համարում էր սբ. Թադեոս առաքյալի աթոռ, սակայն դատելով ամեն ինչից՝ նրա մոտ Թադեոսը տասներկու առաքյալներից է: Սակայն այնքան մեծ էր Մովսես Խորենացու հմայքը հայոց միջնադարյան ողջ պատմագիտության մեջ, որ Հայոց Եկեղեցու հայրերը, մի կողմից՝ համաձայն հայոց ազգային ավանդության, նրան դասում էին տասներկու առաքյալների շարքը, իսկ մյուս կողմից՝ շարունակում նույնացնել Եդեսիայում քարոզած Թադեոսին, որը յոթանասուն կամ յոթանասուներկու առաքյալներից էր: Չկարողանալով հրաժարվել Մովսես Խորենացու մեկնաբանությունից և Հայոց Եկեղեցու հիմնադրումը Եդեսիայում քարոզած Թադեոս առաքյալի կողմից համարելով ոչ շատ պատվաբեր, ինչպես հավաստում են վերը բերված սկզբնաղբյուրները՝ հայոց հոգևոր այրերն առաջին պլան են մղում Բարթողիմեոսին, չնայած վերջինս ոչ մի կերպ չէր կարող հավակնել Հայոց Եկեղեցու հիմնադրության պատվին:
Միխայել Ասորին, որ ամենայն հավանականությամբ՝ ծանոթ էր Լաբուբնայի գրվածքին, բնավ չի նույնացնում Հայաստանում քարոզած Թադեոս առաքյալին Աբգարի կողմից հյուրընկալված Թադեոս առաքյալի հետ և հստակ գրում է, որ Հայաստանում քարոզել է իմաստնության պատճառով Ղեբեոս մականունը ստացած տասներկու առաքյալներից Թադեոսը, որը, ինչպես արդեն նշվել է, հայտնի է նաև Հուդա անունով: Ընդ որում, ինչպես դժվար չէր համոզվել Գրիգոր Տաթևացու օրինակով, այս երկվությունը՝ կապված երկու Թադեոսների շփոթի հետ, երկար ժամանակ ուղեկից է Հայոց Եկեղեցուն: Համենայն դեպս՝ այս խնդրի հստակեցումը, անկախ այն հանգամանքից՝ արվել էր քննության շնորհիվ թե կամայականորեն, տեղի ունեցավ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի օրոք, որը տոնացույցի «Առաքելոցն Բարթուղիմէոսի և Յուդայի» տոնը վերածեց, ինչպես վերն ասվել է, «Առաջին լուսաւորչաց Թադէոսի և Բարթուղիմէոսի» տոնի: Չի բացառվում, որ կաթողիկոսին նման եզրակացության կարող էին բերել ոչ միայն այն բազմաթիվ հիշատակությունները՝ Թադեոսի տասներկու առաքյալների թվին պատկանելու մասին, այլև Ստեփանոս Օրբելյանի այն հատուկ հաղորդումը (որի աղբյուրը, դժբախտաբար, մեզ չի հասել), թե Արշակ Բ թագավորն առաջարկել է Ներսես Մեծին անկախ պատրիարք ձեռնադրել, որովհետև Հայաստանը պարտավոր չէ ենթարկվել Կեսարիայի եպիսկոպոսներին, թեև հայոց առաքյալ Թադեոսն այնտեղ եկեղեցի է շինել ու իր աշակերտներից եպիսկոպոս ձեռնադրել: Տրամաբանությունն այս էր. քանի որ Թադեոս առաքյալի հանգստարանը, եկեղեցին ու ձեռնադրությունը Հայաստանում են, ապա ոչ մի պատճառ չկա, որ Հայոց Եկեղեցին ենթադաս լինի Կեսարիայի միտրոպոլիտին: Այս ամենը միանգամայն ճշմարտահավատ է հնչում, սակայն կա մի հանգամանք, որ ստիպում է որոշ չափով սրբագրել այս հաղորդումը: Փավստոս Բուզանդի երկից որևէ ձևով չի բխում, թե թագավորը կարող էր Ներսեսի ձեռնադրության կապակցությամբ նման հայտարարություն անել: Սակայն դա միանգամայն հնարավոր էր Չունակի ձեռնադրության հետ կապված: Զրկելով Ներսեսին կաթողիկոսական աթոռից և վստահ չլինելով, որ Կեսարիայի միտրոպոլիտը կձեռնադրի իր թեկնածուին՝ հայոց արքան փորձել է օրինականություն հաղորդել իր քայլերին՝ հայտարարելով, որ հայոց կաթողիկոսի ձեռնադրությունը հայ եպիսկոպոսների կողմից արդարացված է հիշյալ պատճառներով: Իսկ թե ինչո՞ւ է Սյունյաց պատմիչն Արշակի հիշյալ քայլերը կապում Ներսես Մեծի անվան հետ, ապա դրա պատճառը, թերևս, Չունակի՝ Հայոց Եկեղեցու կողմից մերժված լինելն էր և եկեղեցական խնդիրների առումով նման հարցադրման կարևորությունը Սյունյաց երկրամասում:
Մեզ մնաց քննելու ևս մի քանի հարց, որոնք, անշուշտ, խնդրիս առնչությամբ կարևորություն են ներկայացնում: Առաջինը, թերևս, ժամանակագրության հարուցած բարդություններն են: Այսպես. այսօր պատմագիտության մեջ ընդունված է, որ Տրդատ Ա Արշակունին իշխել է 66-88 թվականներին, ըստ որում՝ նման եզրակացության համար հիմք է ծառայել Խորենացու այն տեղեկությունը, թե Հայոց Վաղարշակ թագավորը գահակալել է 22 տարի: Չնայած այն իրողությանը, որ պատմաբանների մեծ մասը Վաղարշակի կերպարի մեջ պատրաստ է տեսնելու Տրդատ Ա-ին, Վաղարշակը բնավ էլ ավանդական անձ չէ, այլ՝ մ. թ. ա. II դարի 30-ական թվականներին գործած անձ: Հետևաբար՝ ոչ մի հիմք չկա Վաղարշակի թագավորության 22 տարիները վերագրելու Տրդատ Ա-ին: Պարզ է մի բան, որ վերջինս կենդանի էր ալանների 72 և 75 թթ. արշավանքների ժամանակ: Ժամանակագրական առումով որոշակի հետաքրքրություն է ներկայացնում Տրդատ Ա-ի թողած Գառնիի հունարեն արձանագրությունը, որը գրվել է նրա գահակալության 11-րդ տարում: Սակայն այս թվականը նույնպես, ըստ էության, ոչինչ չի հստակեցնում, որովհետև Տրդատ Ա-ն թագավորել է մի քանի անգամ. 52, 54, 61 և 66 թվականներին, որոնցից վերջինը հռոմեական կայսր Ներոնի (54-68) կողմից: Հետևաբար՝ նրա գահակալության 11-րդ տարին կարող էին լինել 63, 65, 72 և 77 թվականները: Գիտնականների մեծ մասն առավելությունը տալիս է 77 թվականին, սակայն մենք, այնուամենայնիվ, հակված ենք կարծելու, որ գահակալության թվագրման համար կարող էր հիմք ծառայել 61 թիվը: Խնդիրն այն է, որ 52 թվականը սկիզբ համարելու դեպքում 11-րդ տարին ընկնում է, ինչպես ասվել է, 63-ին, երբ երկիրը դեռ նոր էր ետ մղել հռոմեական Պերոս զորավարի հարձակումն ու հազիվ թե ժամանակ ունենար ձեռնամուխ լինելու Գառնիի ամրոցի վնասված պարիսպների վերականգնմանը: Այդ անել, թերևս, հնարավոր չէր նաև 65 թվականին, քանի որ Տրդատը ստիպված էր Հռոմ մեկնել՝ Ներոնի կողմից թագադրման համար: Հավանական թվականը, իրոք, 61-ն է, երբ Վաղարշ պարթևական թագավորն իր արքունիքում Տրդատին հանդիսավորապես թագադրեց Հայոց թագավոր՝ գնալով բացահայտ առճակատման Հռոմի հետ: Այս կարծիքը, որ առաջին անգամ հայտնել է Հ. Մանանդյանը և 61 թվականը հայտարարել Մեծ Հայքում պարթև Արշակունիների արքայատոհմի կրտսեր ճյուղի թագավորության սկիզբը, շատ հավանական է հետևյալ պատճառներով: 52 և 54 թվականներին, թեկուզև ձևականորեն, պարթևների պայքարը Տրդատ Ա-ին Հայոց թագավոր կարգելու համար ուղղված էր Վիրքի դեմ, և պարթևական Վաղարշ թագավորը ձգտում էր ձեռք բերել Հռոմի համաձայնությունը: Սակայն 61-ին նա այլևս գնաց առճակատման և մեծ հանդիսավորությամբ իր եղբայր Տրդատին հայտարարեց Մեծ Հայքի թագավոր՝ պատրաստվելով Հռոմի դեմ հյուծիչ ու տևական պատերազմի: Ճիշտ է՝ Հռոմը Տրդատին թագավոր ճանաչեց պաշտոնապես միայն 66 թվականին, սակայն պարթևների համար նրա թագավորությունն արդեն 61-ից միանգամայն օրինական էր: Եթե դրան գումարենք նաև այն իրողությունը, որ Գառնին կարող էր իրոք տուժած լինել ալանների 72 թվականի արշավանքի ժամանակ, ապա Տրդատը ստիպված էր եղել արդեն նույն թվականին ձեռնամուխ լինել Գառնու ամրոցի պարիսպների վերանորոգմանը, իսկ այդ դեպքում նրա գահակալության 11-րդ տարին 72-ին կարող էր դրվել միայն 61-ին պաշտոնապես գահ բարձրանալու դեպքում:
Մեր քննությունը, այսպիսով, ցույց է տալիս, որ Տրդատը կենդանի էր 75 թվին, սակայն ամեն ինչից դատելով՝ նա մահացել էր ալանների 75 թ. արշավանքից շատ չանցած: Ուստի Սանատրուկի գահակալությունը կարելի է դնել արդեն 76 թվից, բայց ոչ մի դեպքում՝ 88-ից: Նոր Կտակարանի տվյալների համաձայն՝ Քրիստոսը խաչվել է 33 թվականին, հետևաբար, եթե ընդունենք, որ Նրան հետևող 12 առաքյալների տարիքը միջին հաշվով կազմում էր 20-25 տարեկան, ապա Թադեոսը և Բարթողիմեոսը կարող էին Մեծ Հայք մուտք գործել արդեն 76 թվականին՝ լինելով 63-68 տարեկան, որը բնավ էլ անհնարին չէր: Ասենք, որ հազիվ թե կարելի էր մտածել, որ առաքյալները կկարողանային ձեռնարկել իրենց քարոզչությունը Հայաստանում անմիջապես Ասորիքի հետ գրեթե միաժամանակ: Ուստի ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, որի կարծիքով՝ դա կարող էր կատարվել անհամեմատ ուշ:
Եթե հիշյալ առումով հակասությունները կարծես թե վերանում են, ապա մեջտեղ է գալիս մեկ այլ բարդություն, քանզի Մովսես Խորենացու հաղորդման համաձայն՝ Սանատրուկն իշխել է 30 տարի: Ըստ այդմ՝ նրա թագավորությունն ընկնում է 76-106 թվականներին, երբ ուսումնասիրողները, որպես կանոն, նրան թագավոր են տեսնում մինչև առնվազն 110 թվականը: Սակայն, կարծում ենք, այս հակասությունն էլ ունի բացատրություն: Բոլորովին չհավակնելով բացարձակ իրավացիության՝ այնուամենայնիվ մենք հակված ենք կարծելու, որ խնդրիս լուծման բանալին գտնվում է Աշխարատի գահընկեցության փաստի մեջ: Ընդհանրապես անհասկանալի է մնում, թե ինչո՞ւ Աշխարատը գահընկեց արվեց՝ պարթևական արքունիքի կողմից փոխարինվելով Պարթամասիրով: Ելնելով Սանատրուկի 30-ամյա գահակալության փաստից՝ կարելի է նրա թագավորությունը դնել թե՛ 76-106 և թե՛ 80-110 թվականներին: Միայն թե 80-110 թվականների միջոցն ընդունելու դեպքում Աշխարատի գահընկեցության խնդիրն այդպես էլ մնում է անհասկանալի: Սակայն բավական է Սանատրուկի գահակալության շրջանը թվագրել 76-106-ով, և ամեն ինչ կարող է ստանալ բավականին ծանրակշիռ հավանական բացատրություն: 106 թվականին՝ Սանատրուկի մահից հետո, պարթևական արքունիքը Հռոմի համաձայնությամբ գահ է բարձրացնում Աշխարատին, որի ենթակայության տակ շարունակում է մնալ Եդեսիայի թագավորության տարածքը: Շատ հնարավոր է, որ Աշխարատը, փորձելով իր ընտանիքի իշխանությունը Մեծ Հայքում դարձնել ժառանգական, աշխատում է գործարքի մեջ մտնել հռոմեացիների հետ՝ ի դեմս Տրայանոսի: Բոլորովին չի բացառվում, որ նա իր ուզածին հասնելու համար զոհաբերում է Եդեսիայի թագավորության տարածքը՝ զիջելով այն Հռոմին 109 թվականին: Պարթևական արքունիքի աչքում նման քայլը կարող էր անկասկած դիտվել որպես հանցագործություն և անգամ պետական դավաճանություն՝ պատճառ դառնալով Աշխարատի գահընկեցությանն ու Պարթամասիրի, առանց Հռոմի համաձայնության, գահ բարձրանալուն, որը հանգեցրեց Տրայանոսի արևելյան արշավանքին ու Մեծ Հայքի և Պարթևստանի նշանակալից տարածքների թեկուզև ժամանակավոր ռազմակալմանը: Տրամաբանական բացատրություն է ստանում նաև պարթևների կողմից Պարթամասիրին, առանց Հռոմի համաձայնության, գահ բարձրացնելը: Դժվար չէ կռահել, որ պարթևական արքունիքը Եդեսիայի թագավորության անցումը Հռոմի գերակայության ներքո համարելու էր պարթևա-հռոմեական պայմանագրի խախտում, քանի որ կատարվել էր առանց պարթևական թագավորի համաձայնության, և իրեն իրավունք էր վերապահելու միակողմանի ձևով լուծելու Մեծ Հայքի թագավորի թեկնածության խնդիրը:
Ինչպես խոստացել էինք, հարկ ենք համարում կրկին անդրադառնալ Մծբինի խնդրին, որն առաջին հայացքից խանգարիչ նշանակություն ունի մեր քննության համար: Արդեն նշել ենք, որ պատմահոր հավաստմամբ՝ Հայոց Սանատրուկ թագավորը վերականգնում է երկրաշարժից խախտված Մծբին քաղաքն այն դեպքում, երբ Փավստոս Բուզանդը Սանատրուկի հիմնած քաղաքը տեղադրում է Արածանի (բնագրում՝ Եփրատ) գետի ավազանում, համաձայն Յ. Մատիգաղթի՝ Արածանիի և Մեղ գետի գետախառնուրդի շրջանում, իսկ ըստ Ս. Երեմյանի՝ Տարոն և Հայք գավառների սահմանագլխին: Վերջինս նման եզրակացության է գալիս՝ թերևս ելնելով Աշտիշատի տեղադրությունից, որտեղ գտնվում էր Վահագնին նվիրված մեհյանը, որն ութերորդն էր Մեծ Հայքի նշանավոր մեհյանների շարքում: Թվում է, թե Սեբեոսի կողմից Մծուռն քաղաքի հիշատակությունը, որը հրատարակիչ Ս. Մալխասյանցը փորձել է Խորենացու երկի համաձայն սրբագրել Մծբին, ավելի է կասկածելի դարձնում պատմահոր տեղեկությունը, որի մասին խոսելիս Հ. Մանանդյանն այն համարել է շփոթ և բացատրել այն իրողությամբ, որ հեղինակը, իր օգտագործած սկզբնաղբյուրում հանդիպելով Մծուրք կամ Մծուռն անվանը, շփոթել է Հյուսիսային Միջագետքի Մծուին կամ Մծբին քաղաքի հետ, ուստի և Սանատրուկին համարել է ոչ թե Մծուռնի (բնագրում՝ Մծուրն), այլ Մծբինի շինող: Իրականում պատմահոր երկը Սանատրուկին համարում է երկրաշարժից վնասված Մծբինի վերաշինող և ոչ թե հիմնադիր, այն դեպքում, երբ Փավստոսը Սանատրուկին ճանաչում է որպես Մծուրք անունը կրող վայրում կառուցված քաղաքի հիմնադիր: Այլ խոսքով՝ երկու հեղինակների հիշատակած քաղաքները սկզբունքորեն ոչ մի կերպ նույնանալ չեն կարող: Արդեն ասել ենք, որ պատմահայրը Մծուրքի մասին տեղեկություն չի պահպանել՝ հավանաբար առանձին նշանակություն չտալով նրան, որը նրա օրերում արդեն ավերակ էր: Համենայն դեպս՝ սկզբնաղբյուրներն անհրաժեշտ նյութեր չեն պահպանել այդ հարցին ճշգրիտ և հատուկ պատասխան տալու համար: Սակայն միաժամանակ պետք է ընդգծել, որ Փավստոսը նույնպես այդ փաստին առանձին կարևորություն չի տվել, որովհետև քաղաքը հիշում է մի դեպքի առնչությամբ: Ինչ վերաբերում է Սեբեոսին, որի երկը հիշում է քաղաքը՝ որպես Մարաբայի ծննդավայր կամ գործունեության բնակավայր, ապա լուրջ կասկածներ կան, որ խոսքը վերաբերում է, իրոք, Մծուրքին: Խնդիրն այն է, որ Մծբին քաղաքանվան մյուս՝ Մծուին արտասանությունը հեշտությամբ գրչագրերում կարող էր վերածվել Մծուռնի: Բավական է, որ Մծուինի «ի»-ն ձեռագրում ինչ¬ինչ պատճառներով վերածվեր «ր»¬ի, մի բան, որ սովորական է հայ գրչության համար, և Մծուրն կամ Մծուռն անվանումը պատրաստ էր: Այս հանգամանքը ստիպում է մտածել, որ Սեբեոսի մոտ սկզբնապես ոչ թե Մարաբա Մծուրնացի է եղել, այլ Մարաբա Մծուինացի: Կարծում ենք, որ անվերապահորեն դրա օգտին են վկայում Խորենացու տեղեկություններն այն մասին, որ Արշակ Մեծը Վաղարշակին է տալիս Հայոց թագավորությունը՝ թագավորական քաղաք հռչակելով Մծբինը, իսկ Վաղարշակը գտնում է մի ոմն ասորու՝ Մար Աբաս Կատինա անունով, որը վարժ էր քաղդեարեն և հույն լեզուների մեջ ու թագավորի պատվերով, Ալեքսանդր Մակեդոնացու հրամանով, քաղդեարենից հունարեն թարգմանված ձեռագիր մատյանից դուրս է գրում միայն հայերին վերաբերող տվյալները և Մծբին քաղաքում մատուցում Վաղարշակ թագավորին՝ ասորերեն և հունարեն լեզուներով: Այս ամբողջ պատմությունը կապվում է Մծբինի հետ, ուստի որևէ ձևով Մարաբային կամ Մար Աբաս Կարինային մծուռնացի կամ մծուրնացի համարելը պետք է պարզապես անհեթեթություն դիտել: Ավելին. Խորենացու տեղեկությունը՝ Սանատրուկի կողմից Մծբինի վերաշինության մասին, միանգամայն նոր հնչեղություն է ստանում ասվածի լույսով և գալիս է մեկ անգամ ևս ապացուցելու, որ 91-109 թվականների միջոցին Սանատրուկն իրոք կարող էր թագավորել Օսրոյենե-Եդեսիայի թագավորությունում, որի մաս էր կազմում Մծբին քաղաքը: Ավելին. Մծբինը չէր կարող Սանատրուկի հետ առնչվել մեկ այլ ժամանակաշրջանում, քանի որ, դատելով սկզբնաղբյուրներից, Մեծ Հայքի թագավորությունը կորցրել էր այն 37 թվականին՝ հօգուտ Պարթևական թագավորության:
Հետադարձ հայացք նետելով վերը կատարված քննությանը՝ կամա թե ակամա գալիս ենք այն եզրակացությանը, որ ասորի խմբագիրները որոշ վերափոխության են ենթարկել Լաբուբնայի գրվածքը, ուստի և պիտի համաձայնել Մ. Օրմանյանի հետ: Իրոք որ չի կարելի նվերներ ուղարկել դեռևս կենդանի առաքյալին՝ դրանք իր հետ թաղելու համար: Խոսքը, անկասկած, կարող է վերաբերել ուղևորության պատրաստվող Թադեոս առաքյալին: Սակայն դրանից բնավ չի բխում, թե յոթանասուն կամ յոթանասուներկու առաքյալների թվին պատկանող Թադեոսը եկել է Մեծ Հայք: Լաբուբնայի՝ մեզ հասած հայերեն թարգմանությունը, մեր կարծիքով, արտացոլել է իրերի սկզբնական դրությունը, որի համաձայն՝ Թադեոսը ուղևորվել է Ասորեստան և Արևելից կողմեր՝ նոր վարդապետությունը ժողովրդին հասցնելու համար: Սակայն դա հազիվ թե բխում էր Եդեսիայի աթոռի շահերից, ուստի և ավելի ուշ Լաբուբնայի գրվածքի վերջնամասը ենթարկվել է նմանատիպ փոփոխության: Թադեոսը պետք է Ասորական Եկեղեցու իրական առաքելությունն ապացուցեր՝ իր մահկանացուն Եդեսիայում կնքելով, ուստի և չնայած Լաբուբնայի գործի հայերեն թարգմանությանը, որի բովանդակությունը կասկածի տակ դնելը ոչ մի իրական հիմք չունի, Ասորի Եկեղեցին հայտարարում է, թե Թադեոսն իր երկրային կյանքն ավարտեց Եդեսիայում, որտեղ էլ ցույց են տալիս նրա գերեզմանը:
Ավարտելով մեր այս փոքրիկ քննությունը՝ մենք հանգում ենք ներքոհիշյալ հիմնական եզրակացություններին: Պետք է պատմական հավաստի փաստ համարել տասներկու առաքյալներից Թադեոս-Հուդայի կամ Ղեբեոսի քարոզչությունը Մեծ Հայքում Սանատրուկ թագավորի իշխանության օրոք՝ 76 թվականից անմիջապես կամ մի փոքր հետո:
Հավաստիությունից զուրկ է պատմահոր այն եզրակացությունը, թե իբր Լաբուբնայի հիշատակած Աբգարը Հայոց թագավոր է եղել, իսկ Թադեոս առաքյալը՝ յոթանասունի խմբից, քարոզել և նահատակվել է Հայաստանում: Ամենայն հավանականությամբ՝ Թադեոս-Հուդան նահատակվել է Արտազում, որտեղ էլ գտնվում է նրա գերեզմանը՝ Սբ. Թադեի անունը կրող վանքում:
Թադեոս առաքյալի՝ Մեծ Հայքում քարոզչության ժամանակային առաջնության պատճառով էլ Հայոց Եկեղեցին համարվել է Սբ. Թադեոսի առաքելական աթոռ: Մեծ Հայքում գործել է նաև Բարթողիմեոս առաքյալը, սակայն նրա քարոզչությունը կատարվել է ավելի ուշ, բայց և այնպես՝ Թադեոսի կենդանության օրոք: Ըստ որում՝ սկզբնապես նրա անունը որևէ ձևով չի կապվել Հայոց Եկեղեցու հիմնադրման հետ:
Բարթողիմեոսը, սակայն, ամենավաղ ժամանակներից սկսած, համարվել է հայոց լուսավորիչներից մեկը:
Հավաստի պետք է համարել նրա նահատակությունը Հայաստանում, որի վկայությունն է նրա դամբարանը Աղբակ գավառում՝ սբ. Բարթողիմեոսի անունը կրող վանքում:
http://lusamut.net/
ԲԱԲԿԵՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
|
